BASIN ÖZGÜRLÜĞÜ
ÖZGE AKMAN / ARMAĞAN BAYRAKTAR
1.1 GİRİŞ
İnsanı tüm diğer varlıklardan
ayıran, onu özel kılan düşünebiliyor olmasıdır. Bu nedenle düşünce özgürlüğü
liberal demokrasilerin temel taşlarından biri olarak kabul edilmektedir.
Düşünce özgürlüğü özneyi yani düşünce sahibi kişiyi koruyan bir haktır. Hâlbuki
gerçek bir demokraside kişiler kadar fikirlerin de korunması gerekir. Zira
düşünce kişinin iç dünyasıyla ilgilidir ve gerçekten bir anlam ifade etmesi
ancak onun dışa aksettirilmesi yani ifade edilmesi ile mümkündür. İfade bir
kişinin duygu, düşünce ve bilgilerini dışa vurması, anlatmasıdır.
Bu bakımdan şunu söylemek
mümkündür ifade özgürlüğü esas itibariyle düşünceyi ve düşüncenin dış dünyaya
her türlü ifade ediliş biçimini korur. Düşünce özgürlüğü kişinin kendi özel
dünyası ile ilgili bir mesele iken ifade özgürlüğü fikirlerin serbestçe
yayılması ilave değerini esas alır. Demokrasi tartışmasının odağında ifade
özgürlüğünün yer almasının nedeni de budur.
Kişinin düşüncelerini ifade
etmesi çeşitli biçimlerde gerçekleşebilir. Düşüncelerin yazıyla ifade edilmesi
de bu biçimlerden biridir. Günümüzde düşüncelerin yazıyla ifadesinde en etkin
şekilde kullanılan yol basındır. Zira basın bugün, yasama, yürütme ve yargının
yanında dördüncü bir kuvvet olarak görülmektedir. Bu nitelendirme yerinde
olmamakla birlikte basının kamuoyu üzerindeki etkisi yadsınamaz bir gerçektir.
İfade özgürlüğünün özel bir
biçimi olan basın özgürlüğünün öneminin bir sebebi de kamuoyu üzerindeki bu
etkisidir. Çünkü basın özgürlüğü yalnızca kişilerin düşüncelerini serbestçe
ifade edebilme özgürlüğünü içermez. Bunun yanında kişilere haber, düşünce ve
bilgilere ulaşma hakkı da verir.
Kişilerin bilgilere ulaşmasında
asıl muhatabı devlet kurumları olacağından, basın için devleti sınırlayan bir
dördüncü kuvvet benzetmesi yapılması bu anlamda makul karşılanabilir. Zira
basın halkın toplumsal sorunlar hakkında bilgi edinmesine, tartışmasına ve
siyasal kararları denetlemesine ve etkilemesine aracı olmaktadır.
Kuşkusuz her özgürlük gibi basın
özgürlüğü de sınırsız bir özgürlük değildir ve hemen hemen tüm anayasalarda ve
uluslararası sözleşmelerde basın özgürlüğünün hangi nedenlerle
sınırlandırılabileceği düzenlenmektedir.
Bu sınırlandırma nedenlerinden birisi
de ulusal güvenliktir. Ulusal güvenlik hem Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinde
hem de 1982 Anayasasında hem de basın özgürlüğünü sınırlandıran bir neden
olarak yer almakla birlikte, anlamı belirsiz olan bu kavramın yorumlanış biçimi
Türkiye’de, Avrupa’da ve Amerika Birleşik Devletleri’nde oldukça farklıdır.
Bu nedenle çalışmamızda
öncelikle kavramlara değinilip, basın
ilkeleri, basın özgürlüğü kavramı, basının ve basın özgürlüğünün tarihsel
süreçteki evreleri, ülkemizde basın özgürlüğü ve Türkiye hakkındaki
değerlendirme raporları incelenecek ve sonuç yazısında Türkiye’de basın
özgürlüğünün yeniden nasıl inşa edileceğine ilişkin tespitler dile
getirilecektir.
2.KAVRAMLAR
2.1.BASIN
KAVRAMI
Kitle
iletişim araçları, birtakım kaynaklardan elde edilen bilgi ve haberlerin geniş
halk topluluklarına yaygın olarak duyurulması amacıyla kullanılan araçlardır.
Bu araçlar gazete, dergi, kitap gibi basılı yayınlar; radyo ve televizyon,
sinema filmleri, plak, ses ve görüntü bantları, ses ve görüntü diskleri,
bilgisayar ve internet gibi iletişim sağlayan tüm araçlardır.
Modern
sanayi toplumunda kitle iletişim araçları; halka yönetim ve siyaset hakkında
bilgi aktarmak, yönetimi denetlemek, kriz anlarında kitleleri süratle uyarmak,
kamuoyunun düşünce kanaat ve faaliyetlerini açıklamak gibi çok sayıda işlevi
yerine getirir.
Kitle iletişim araçlarının en önemlilerinden biri de şüphesiz basındır. Basın,
belirli zamanlarda çıkan yazılı yayınların bütününü ifade etmektedir.
Basın
ayrıca modern demokrasilerde ifade özgürlüğünün en etkin şekilde kullanıldığı
yollardan biridir.
Basın
kelimesi genel olarak yazılı basın, görsel basın ve işitsel basın olmak üzere
kullanılsa da kanımızca bu ayrım isabetli değildir. Çünkü internet, televizyon,
gazete gibi birçok kitle iletişim aracı görsel, işitsel ve yazılı olma
niteliklerini aynı anda haiz olabilir.
İnsan, çevresinde ve dünyada olup bitenleri öğrenmek ve öğrendiklerini veya
düşündüklerini başkalarına duyurmak ihtiyacındadır. Bu ihtiyaç az veya çok her
insanın doğasında vardır. Bu ihtiyacın giderilmesi için girişilen çeşitli
teşebbüsler sonunda; genellikle günlük yayınlanan gazeteler ve haftalık, on beş
günlük ve aylık yayınlanan dergilerden oluşan yazılı organlar ile radyo, televizyon,
sosyal medya, internet gazetesi gibi elektronik organlardan oluşan ve amacı her
çeşit haber ve fikirleri topluma ulaştıran tüm yayın ürünleridir.
2.3. BASIN
ÇALIŞANLARI: GAZETECİ
Doğru kaynaklardan edindiği olay, olgu, belge ve bilgilere dayalı yazılar
ya da görsel-işitsel içerikleri, halka ulaştıran; muhabir,
editör, foto muhabiri, yazı işleri müdürü, genel yayın yönetmeni, köşe yazarı
gibi gazetecilik ruhsatına sahip kişilerdir.
Nezih Demirken’in Tanımı:
“Her eline kalem alan kişi ya da her sarı
basın kart sahibi olan gazeteci sayılmayabilir. Yine ben 40 yıldır yazı yazıyorum demek ya da bir
gazetenin birinci sayfasında imzasını görmek bir insanın gazeteci olması için
yeterli değildir.”
Uğur Mumcu’nun Tanımı:
“Gazeteci haber ve bilgi kaynağına en çabuk
ulaşan ve bu kaynaklardan edindiği bilgi ve haberleri okurlarına sunan
insandır.”
Uluslararası Gazeteciler Federasyonu (FIJ)’nun
Tanımı:
“Asli,
sürekli ve ücretli işi bir ya da birkaç yazılı veya görsel-işitsel kitle
iletişim aracına yazı veya resimle katkıda bulunan, kazancının çoğunu böylece
sağlayan kişidir. Gazetelerde ve süreli diğer yayınlarda veya radyo ve
televizyondan yayınlamak üzere güncel olayları ve haberleri toplayan, veren,
yorumlayan kişidir.”
2.4. GAZETECİLERİN VE BASIN YAYIN KURULUŞLARININ UYMASI GEREKEN
Haber ve bilgiyi toplayan, yayımlayan, dağıtan ve yorum yapan ve
olayları açıklayan gazetecilerin mesleki tavırlarının standartlarını belirleyen
aşağıdaki uluslararası bildirge, Uluslararası Gazeteciler Federasyonu(FIJ)
tarafından onaylanmıştır.
Gazetecinin ilk görevi doğruya ve kamunun doğruyu bilmesine
saygıdır. Görev sırasında tarafsız yorum ve eleştiri hakkını ve haberin dürüst
toplanması ve basımında özgürlük ilkesini her zaman savunur. Gazeteci sadece,
aslını bildiği gerçeklere uygun olarak haber verir. Gazeteci, temel bilgiyi
saklamaz ve belgeyi tahrif etmez. Gazeteci haber, fotoğraf ve belge toplamakta
dürüst yöntemler kullanır. Gazeteci, yanlışlığı kesinlikle ispat edilen basılı
bir bilgiyi düzeltmek için elinden gelen tüm çabayı gösterir. Gazeteci, güvene
bağlı olarak elde edilmiş bilginin kaynağına ilişkin mesleki gizliliğe uyar.
Gazeteci, iletişim araçları ile artırılan ayrımcılığın tehlikesinin farkında
olmalıdır ve toplumsal, ulusal, siyasi ve diğer görüşlere, din, dil, ırk,
cinsiyete dayalı ayrımcılığa olanak sağlanmasından kaçınmalıdır.
Gazeteci, aşağıdaki hususları ciddi mesleki hatalar olarak
ele almalıdır:
Haber çalma (intihal),
Kötü niyetli yanlış açıklamalar,
İftira, onur kırıcı yayın, temelsiz suçlama,
Yayın ya da baskı yapma bağlamında herhangi bir biçimde
rüşvet kabul etme.
Bu ada layık olan gazeteciler, yukarıda belirtilen ilkelere
sadık kalmayı görev bilirler.
Her ülkenin genel kanunları çerçevesinde, gazeteciler
profesyonel konularda sadece meslektaşlarının yargılarını kabul ederler ve
yönetim veya diğer yerlerden gelecek müdahaleleri kabul etmezler.
2.4.2. Basın Meslek İlkeleri
# Yayınlarda hiç
kimse; ırkı, cinsiyeti, sosyal düzeyi ve inançları nedeniyle kınanamaz,
aşağılanamaz.
# Düşünce, vicdan ve ifade
özgürlüğünü sınırlayıcı; genel ahlak anlayışını, din duygularını, aile
kurumunun temel dayanaklarını sarsıcı ya da incitici yayın yapılamaz.
# Kamusal bir görev olan
gazetecilik, ahlaka aykırı özel amaç ve çıkarlara alet edilemez.
# Kişileri ve kuruluşları, eleştiri
sınırlarının ötesinde küçük düşüren, aşağılayan ve iftira niteliği taşıyan
ifadelere yer verilemez.
# Kişilerin özel yaşamı, kamu
çıkarlarının gerektirdiği durumlar dışında, yayın konusu olamaz.
# Soruşturulması gazetecilik
olanakları içinde bulunan haberler, soruşturulmaksızın veya doğruluğuna emin
olunmaksızın yayınlanamaz.
# Saklı kalması kaydıyla verilen
bilgiler, kamu yararı ciddi bir biçimde gerektirmedikçe yayınlanamaz.
# Bir basın organının dağıtım süreci
tamamlanmadan o basın organının özel çabalarla gerçekleştirdiği ürün, bir başka
basın organı tarafından kendi ürünüymüş gibi kamuoyuna sunulamaz. Ajanslardan
alınan özel ürünlerin kaynağının belirtilmesine özen gösterilir.
# Suçlu olduğu yargı kararıyla
belirlenmedikçe hiç kimse "suçlu" ilan edilemez.
# Yasaların suç saydığı eylemler,
gerçek olduğuna inandırıcı makul nedenler bulunmadıkça kimseye atfedilemez.
# Gazeteci, kaynaklarının
gizliliğini korur. Kaynağın kamuoyunu kişisel, siyasal, ekonomik ve benzeri
nedenlerle yanıltmayı amaçladığı haller bunun dışındadır.
# Gazeteci görevini, taşıdığı
sıfatın saygınlığına gölge düşürebilecek yöntem ve tutumlarla yapmaktan
sakınır.
# Şiddet ve zorbalığı özendirici
yayın yapmaktan kaçınılır.
# İlan ve reklâm niteliğindeki
yayınların bu nitelikleri, tereddüde yer bırakmayacak şekilde belirtilir.
# Yayın tarihi için konan zaman
kaydına saygı gösterilir.
# Basın organları, yanlış
yayınlardan kaynaklanan cevap ve tekzip hakkına saygı duyarlar.
2.4.3. Türkiye
Gazetecileri Hak ve Sorumluluk Bildirgesi
Aşağıda tanımı yapıldığı üzere her gazeteci ve basın-yayın organı, gazetecinin
haklarını savunmalı ve meslek ilkelerine uymalı ve uyulmasını gözetmelidir.
Basın-yayın organları yöneticileri; genel yayın yönetmeni yahut müdürü, yazı
işleri müdürleri yahut sorumlu müdürler, sıfatları ne olursa olsun,
kuruluşlarında görevli gazetecilerin meslek ilkelerine uygun hareket etmesinden
sorumludur. Gazetecinin hakları, halkın haber alma hakkının ve ifade
özgürlüğünün; meslek ilkeleri ise dürüst ve doğru iletişimin temelidir. Meslek
ilkeleri gazetecinin ve basın-yayın organlarının özdenetimini öngörür ve
değerlendirme mercii öncelikle vicdanlarıdır.
İnsan Ve Yurttaş Hakkı: Herkes,
bilgi edinme ve haber alma, özgür düşünce ve çeşitli iletişim yollarıyla bunu
ifade ile serbest eleştiri hakkına sahiptir. Düşünce ve özgürlüğünün
kullanılmasının temel yolu olan basın ve yayın özgürlüğü temel insan
haklarındandır. Bu hakların demokratik hukuk devletinde anayasal güvence
altında olması esastır.
Gazeteci Tanımı: Düzenli bir
şekilde, günlük yahut süreli bir yazılı, görüntülü, sesli veya elektronik basın
ve yayın organında, kadrolu, sözleşmeli ya da telif karşılığı, haber alma,
işleme, iletme veya görüş, fikir belirtme görevi üstlenen ve asıl işi ile
başlıca geçim kaynağı bu olup, çalıştığı işletme ile ilgili yasalar
karşısındaki konumu bu tanıma uygun olanlar gazetecidir. Basın ve yayın
alanındaki her işletme, bu tanıma uygun çalıştırdıkları gazetecileri,
kanunların gazetecilere tanıdığı haklardan yararlandırmak zorundadır.
Gazetecinin
Sorumluluğu:
Gazeteci, basın özgürlüğünü, halkın doğru ve dürüst haber alma, bilgi edinme
hakkı adına dürüst biçimde kullanır. Bu amaçla her türlü sansür ve oto sansürle
mücadele etmeli, halkı da bu yönde bilgilendirmelidir. Gazetecinin halka karşı
kamusal sorumluluğu, başta işverenine veya kamu otoritelerine karşı olmak
üzere, diğer tüm sorumluluklardan önce gelir. Bilgi ve haber ile özgür düşünce,
herhangi bir ticari mal ve hizmetten farklı olarak toplumsal bir nitelik taşır.
Gazeteci, ilettiği haber ve bilginin sorumluluğunu taşır ve paylaşır.
Gazetecinin özgürlüğünün içeriğini ve sınırlarını, öncelikle sorumlulukları ile
meslek ilkeleri belirler.
Gazetecinin Hakları:
# Gazeteci tüm bilgi kaynaklarına
serbestçe ulaşma ve kamu yaşamını belirleyen, halkı ilgilendiren tüm olayları
izleme, araştırma hakkına sahiptir. Kamusal ve özel tüm işlerde, gazetecinin
karşısına çıkarılacak gizlilik ve sır gibi engeller, açık ve ikna edici
gerekçelere sahip olmalıdır. Gazeteci, kaynakların gizliliği ilkesi uyarınca,
kaynağını açıklamaya ve tanıklık yapmaya zorlanamaz. Kaynağı tarafından açıkça
yanıltıldığı durumlar bunun istisnasıdır.
# Gazeteci, çalıştığı basın ve yayın
organının kendisiyle yaptığı sözleşmede de kaydedilen temel çizgisini dikkate
alır. O temel çizgi dışındaki ve onunla çelişen yahut orada açıkça
belirtilmemiş olan tüm telkin, öneri, istek ve talimatları reddetme hakkına
sahiptir.
# Gazeteciler, özellikle de yazı
işleri çalışanları, basın-yayın işletmesinin işleyişini etkileyen önemli kararlardan
haberdar edilmeli ve gereğinde kararların alınmasına katılmalıdır.
# Gazeteciler örgütlenme hakkının yanı
sıra görevinin maddi ve manevi güvencesini sağlayan bir kişisel sözleşme yapma
ve ekonomik bağımsızlığını garantiye alacak şekilde emeği ile yeteneğine uygun
bir ücret alma haklarına sahiptir.
Gazetecinin
Temel Görevleri Ve İlkeleri:
# Halkın gerçekleri ve doğruları
bilme hakkı adına, gazeteci kendi açısından sonuçları ne olursa olsun,
gerçeklere ve doğrulara saygı duymak ve uymak zorundadır.
# Gazeteci bilgi ve haber alma,
yorum yapma ve eleştirme özgürlüklerini ne pahasına olursa olsun savunur.
# Gazeteci, başta barış, demokrasi
ve insan hakları olmak üzere, insanlığın evrensel değerlerini, çok sesliliği,
farklılıklara saygıyı savunur. Irk, etnisite, cinsiyet, dil, milliyet, din,
sınıf ve felsefi inanç ayrımcılığı yapmadan tüm ulusların, tüm halkların ve tüm
bireylerin haklarını ve saygınlığını tanır. İnsanlar, topluluklar ve uluslararasında
nefreti, düşmanlığı körükleyici yayından kaçınır. Bir ulusun, bir topluluğun ve
bireylerin kültürel değerlerini ve inançlarını (veya inançsızlığını) doğrudan
saldırı konusu yapamaz. Gazeteci, her türden şiddeti haklı gösterici,
özendirici ve kışkırtıcı yayın yapmamaya özen gösterir.
# Gazeteci, kaynağını bilmediği bilgi
ve haberleri yayınlamaz; kaynak açık olmadığında, yayınlamaya karar verdiği
durumlarda da kamuoyuna gerekli uyarıları yapmak zorundadır. Ajanslardan alınan
özel haberler kullanılırken kaynak belirtilmesine özen gösterilir.
# Gazeteci temel bilgileri yok
edemez, görmezlikten gelemez ve metinlerle belgeleri değiştiremez, tahrif
edemez. Yanlış, yanıltıcı ve tahrif edilmiş yayın malzemesi kullanmaktan uzak
durur.
# Gazeteci, bilgi, haber, fotoğraf,
görüntü, ses, belge elde etmek için yanıltıcı yöntemler kullanamaz.
# Gazeteci, kamuya mal olmuş bir
şahsiyet bile olsa, halkın haber alma, bilgilenme hakkıyla doğrudan bağlantılı
olmayan hiç bir amaç için, izin verilmedikçe özel yaşamın gizliliği ilkesini
ihlal edemez.
# Gazeteci, basılmış, yayınlanmış
her yanlışı en kısa sürede düzeltmekle yükümlüdür. Gazeteci, cevap hakkına
saygılı olmalıdır.
# Gazeteci, kendisine güvenilerek
verilmiş bilgilerin, belgelerin kaynaklarını, kendileri izin vermediği sürece,
mesleki gizlilik ilkesi uyarınca, hiç bir şekilde açıklamaz.
# Gazeteci, intihal (aşırma),
iftira, hakaret, lekeleme, saptırma, manipülasyon, söylenti, dedikodu ve
mesnetsiz suçlamalardan kesinlikle uzak durur.
# Gazeteci, bir bilginin, haberin
yayını yahut yayınlanmaması karşılığı hiçbir maddi veya manevi avantajın
peşinde olamaz. Gazeteci, devlet başkanından milletvekiline, iş adamından
bürokratına kadar haber kaynağı olarak da kabul edilen kişi ve kurumlarla
iletişim meslek ilkelerini gözeterek yürütür.
# Gazeteci, gazetecilik mesleğini,
reklamcılıkla, halkla ilişkilerle veya propagandacılıkla karıştıramaz ve
ilan-reklam kaynaklarından herhangi bir maddi çıkar sağlayamaz.
# Gazeteci, ne konuda olursa olsun,
elde ettiği bilgileri geniş biçimde yayın konusu yapmadan kendi menfaati için
kullanamaz. Mesleğini, ne şekilde olursa olsun, (kanunların ve yönetmeliklerin
kendisine tanıdığı hakların dışında) ayrıcalıklar kazanmak amacıyla kullanamaz.
# Gazeteci, her ne amaçla olursa
olsun, tehdit ve şantaj gibi yöntemlerle mesleğini ve kendisini kullandırmaz,
bunlara başvurmaz.
# Gazeteci her türlü baskıyı
reddeder ve çalıştığı basın-yayın organındaki yöneticileri dışında kimseden
işiyle ilgili talimat alamaz.
# Gazeteci sıfatını taşımayı hak
eden herkes meslek ilkelerine de en yüksek seviyede uymayı taahhüt eder ve
ülkesindeki kanunlara saygılı olmakla birlikte, hükümet ve benzeri kurumların
müdahalelerine kapalıdır. Mesleki olarak sadece meslektaşlarının ve kamuoyunun
değerlendirmeleri ile bağımsız yargı organlarını dikkate alır. Gazeteci,
devleti yönetenlerin belirlediği ulusal ve uluslararası politikalar konularında
bazı önyargılara değil, halkın haber alma hakkına öncelik verir. Onu meslek
ahlakı, gazeteciliğin temel ilkeleri ve özgürlükçü demokrasi kaygıları
yönlendirir.
Gazetecinin Doğru
Davranış Kuralları
Haber-Yorum: Salt haberle yorum ve
görüş ayrımı açık yapılmalı, okurun ve izleyicinin neyin haber, neyin yorum
olduğunu kolayca seçebilmesini sağlamalıdır.
Fotoğraf-Görüntü: Fotoğraf yahut
görüntünün güncel olup olmadığı açık biçimde belirtilmeli, canlandırma
görüntülerde de bu, seyircinin fark edebileceği biçimde ifade edilmelidir.
Haber-İlan (Reklam): Haber ve yorum
metinleri yahut görüntüleri ile İlan-Reklam amaçlı metinlerin ayrımı hiç bir
karışıklığa yer bırakmayacak ölçüde yapılmalıdır.
Yargı: Hazırlık soruşturması
sırasında soruşturmayı zaafa uğratan, yönlendiren tarzda haber verilmesinden
kaçınılmalıdır. Gazeteci yargı sürecinde taraf olamaz. Ne haberin verilişinde,
ne de başlık ve benzeri sunuşlarda mahkeme kararı kesinleşmedikçe, bir zanlı veya
sanık suçlu ilan edilemez. Haberlerde ve yorumlarda suçluymuş gibi
değerlendirmeler yapılamaz.
Çocuk: Çocuklarla ilgili suçlarda ve
cinsel saldırılarda sanık, tanık ya da mağdur (maktul) olsun, 18 yaşından
küçüklerin açık isimleri ve fotoğrafları yayınlanamaz. Çocuğun kişiliğini ve
davranışlarını etkileyebilecek durumlarda, gazeteci, çocuktan sorumlu bir
başkasının izni olmaksızın çocukla röportaj yapmaz ve görüntüsünü almaya
çalışmaz.
Cinsel Saldırılar: Cinsel saldırı
mağdurlarının fotoğrafları, görüntüleri veya kimlikleri, açık kamu yararı
olmadıkça yayınlanamaz.
Kimlik Veya Özel Durum: Açık kamu
yararı olmadıkça ve olayla doğrudan ilgisi, bağlantısı bulunmadıkça, bir
insanın davranışı veya işlediği suç, onun ırkına, milliyetine, dinine,
cinsiyetine, cinsel eğilimine, hastalığına yahut fiziksel, zihinsel özürlü olup
olmamasına dayandırılamaz. Kişinin bu özel durumu, alay, hakaret, önyargı
konusu yapılamaz.
Sağlık: Sağlık konusunda
sansasyondan kaçınmalı, insanları umutsuzluğa yahut sahte umutlara sevk edecek
yayın yapılmamalıdır. İlaç tavsiyesinde mutlaka uzmana danışmalıdır.
Hastanelerde araştırma yapan, bilgi ve görüntü almaya çalışan gazeteci,
kimliğini belirtmek ve girilmesi yasak bölümlere ancak yetkililerin izniyle
girmek zorundadır. Aynı şekilde yetkilinin, hastanın yahut yakınının izni
olmaksızın hastane ve benzeri kurumlarda her türlü yolla ses ve görüntü
alınmamalıdır.
Hediye: Kararlarla ve yayınlarla
ilgili önyargı, kuşku yaratacak her cinsten kişisel hediye ve maddi menfaat
reddedilmelidir.
Müessese Çıkarı: Gazetecinin bir
basın-yayın organındaki işlevini Hak ve Sorumluluk bildirgesindeki hakları,
sorumlulukları ve görevleri belirler. Gazeteci, bu mesleki çerçeve ile yayın
organının çizgisi dışında, müessese çıkarı söz konusu olsa dahi, hiçbir
faaliyete gönüllü yahut zorla katılamaz.
Özeleştiri: Gazeteci ile basın-yayın
organları, tekzip ve cevap hakkı gibi zorunlulukların dışında da, yanlışları
düzeltmek ve özeleştiri yapmakla yükümlüdür.
Taraf olma: Gazeteci ve yayın
organı, her ne nedenle ve her ne biçimde olursa olsun, taraf oldukları bir
olaydaki konumlarını kamuoyuna açıkça belirtmelidir. Yayın organı yahut
yorumcu, siyasi, ekonomik ve toplumsal tercihlerinin doğrultusunda yayın
yapabilir. Bu durumda da bu tavır açıkça ortaya konulmalı, ayrıca haber-olay
ayrımı kesin biçimde yapılmalıdır.
Özel hayat: Çerçeveyi, Bildirge'nin
ilgili maddesi çizer. Asıl olan kamu yararıdır.
Özel
hayatın gizliliğinin geçersiz sayılabileceği başlıca konular şöyle
sıralanabilir:
# Büyük bir suç yahut yolsuzluk
üstüne araştırma ve yayın..
# Toplumu kökü etkileyici bir
tutumla ilgili araştırma ve yayın..
# Toplumun güvenliğinin veya
sağlığının korunması..
# İlgili kişinin sözleri yahut
eylemleri sonucu halkın yanılmasının, yanıltılmasının veya yanlış yapmasının
engellenmesi..
Bu durumlarda dahi özel hayatın kamuya açılan kesiti mutlaka konuyla doğrudan
ilgili olmalı veya ilgili kişinin özel hayatının onun kamusal faaliyetini de
etkileyip etkilemediği gözetilmelidir.
Bilgi-Belge: Doğrudan kamu yararı olmadıkça,
sahibinin izni dışında belge, fotoğraf, ses yahut görüntü alınamaz. Kamu çıkarı
söz konusu olduğunda dahi, yukarıdakilerin başka hiçbir şekilde elde
edilemeyeceğine kesin kanaat getirilmiş olması gerekir. Yıldırma, tehdit ısrar:
Gazeteci, bilgi veya görüntü almak için tehdit, şantaj gibi yıldırma yolları
ile hırpalama, zorlama gibi yöntemlere başvurmaz. Açık kamu yararı olmadıkça,
gazeteci bilgi, ses görüntü için, muhatabı istemediği halde zorlayıcı olamaz ve
özel hayatla ilgili mekanlarda izinsiz bulunamaz.
Haber için para: Açık ve kesin kamu
yararı olmadıkça, gazeteci belge yahut görüntü temini amacıyla, bir başka suçla
ilgili sanık, tanık veya onların yakınlarına para veremez.
Sarsıcı durumlarda: Üzüntü, sıkıntı,
tehlike, yıkım, felaket ya da şok halindeki insanlar söz konusu olduğunda
gazetecinin olaya yaklaşımı ve araştırması insani olmalı ve gizliliklere riayet
edilerek duygu sömürüsünden kaçınılmalıdır.
Suçlu yakınları: Gazeteci,
sanıkların yahut suçluların akrabalarını, yakınlarını, olayla ilgileri
olmadıkça veya olanın doğru anlaşılması için gereği bulunmadıkça teşhir etmez.
Ekonomik, mali bilgi: Kanunlarla
yasaklanmış olmasa dahi, gazeteci elde ettiği ekonomik-mali bilgileri geniş
biçimde yayınlamadan önce kendisinin yahut yakınlarının menfaati için
kullanamaz. Gazeteci, kendisinde ve yakınlarında bulunan hisse senedi ve
benzeri mali araçlar konusunda, yayın organındaki sorumluları bu menkul kıymet
sahipliği hakkında doğru bilgilendirmediği sürece yayın yapamaz. Gazeteci,
hakkında haber yahut yorum yazdığı ya da yakında yazacağı menkul veya
gayrimenkul kıymetlerin doğrudan veya dolaylı alım satımını yapamaz.
Ambargo: Gazeteci, kendi çabasıyla
elde etmedikçe, bir kaynağın verdiği bilgi ve belgenin yayınlanma tarihi
konusunda onun arzusuna uyar. Gazeteci, röportaj, haber, yorum veya görüntü,
yayın şekli ne olursa olsun, hazırladığı yayın organındaki sorumlular dışında,
kaynağı da dâhil kimseye denetlettirmekle yükümlü değildir.
Rekabet: Gazeteci, rekabet nedeniyle
de olsa, bir başka gazeteciye bilinçli ve açık, mesleki zarar vermekten
kaçınır. Bir meslektaşının yayınını engelleyici davranışlarda bulunamaz.
Özdeşleşme: Gazeteci, ihtisas alanı
ne olursa olsun öncelikle gazetecidir. Polis muhabiri, polis yahut sözcüsü,
spor muhabiri kulüp yöneticisi yahut sözcüsü, herhangi bir partiden sorumlu
muhabir onun üyesi yahut sözcüsü gibi davranamaz, yayın yapamaz.
Bu ada layık olan gazeteciler, yukarıda belirtilen ilkelere sadık
kalmayı görev bilirler. Her ülkenin genel kanunları çerçevesinde, gazeteciler
profesyonel konularda sadece meslektaşlarının yargılarını kabul ederler ve
yönetim veya diğer yerlerden gelecek müdahaleleri kabul etmezler.
2.5.
BASIN ÖZGÜRLÜĞÜ KAVRAMI VE SINIRLARI
2.5.1 BASIN ÖZGÜRLÜĞÜ
İfade özgürlüğü anayasal
demokrasilerin ve demokratik düzenin temel taşlarından biridir. İfade özgürlüğü
en geniş anlamıyla; bir düşünce, inanç, kanaat, tutum veya duygunun barışçı
yoldan açığa vurulmasının serbest olmasıdır.
İfade özgürlüğünün hizmet ettiği iki
temel amaç vardır. İlk amaç insanın kendini entelektüel ve iletişimsel açıdan
gerçekleştirmesini sağlamak, ikinci amaç ise toplumun demokratik olarak
biçimlenmesini sağlamaktır. Bu nedenledir ki ifade özgürlüğü yalnızca
düşünceyi açıklayan aktif süjeler için değil, bu düşünceye ulaşan pasif süjeler
için de önemlidir.
İfade özgürlüğünün önemli bir
unsurunu oluşturan bilgi ve düşüncelerin pasif süjelere ulaştırılması sırasında
kullanılan farklı yöntemler, farklı özgürlük kategorilerini meydana getirmektedir. Bilgi ve düşüncelerin, günümüzde en etkili
kitle iletişim araçlarından biri olan basın yoluyla açıklanması hâlinde basın
özgürlüğü söz konusu olmaktadır. Basının düşüncenin açıklanmasına ve
yayılmasına sağladığı genişlik ve güç, genel nitelikteki ifade özgürlüğünün
yanında basın özgürlüğü kavramının doğmasına yol açmıştır.
Basın özgürlüğü genellikle haber,
fikir ve düşünceleri, çoğaltıcı araçlarla, serbestçe açıklayabilmek özgürlüğü
olarak tanımlanmıştır. Bu tarife göre basın özgürlüğü; haber, bilgi ve
düşünceleri serbest olarak toplayıp, yorum ve eleştiri yaparak çoğaltabilmek ve
bunları serbest olarak yayımlayıp dağıtabilmek haklarını içerir.
5187 sayılı Basın Kanununun 3.
Maddesine göre ise “Bu özgürlük; bilgi edinme, yayma, eleştirme, yorumlama ve eser yaratma
hakların içerir”. Basın aracılığıyla yapılan yayım düşüncelerin
açıklanmasının özel bir türüdür; ancak bununla birlikte düşünceyi açıklama
özgürlüğünden farklı bir özgürlük kategorisi oluşturur.
Nitekim 1982 Anayasasının 26.
Maddesinde düzenlenen düşünceyi açıklama ve yayma özgürlüğünün yanında, 28.
Maddede basın özgürlüğü ayrıca düzenlenmiştir. “Basın hürdür, sansür edilemez.
Basımevi kurmak izin alma ve mâli teminat yatırma şartına bağlanamaz. Devlet,
basın ve haber alma hürriyetlerini sağlayacak tedbirleri alır”.
Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi
basın özgürlüğünü ifade özgürlüğünün kullanım biçimlerinden biri olarak kabul
etmiştir. Sözleşmenin ifade özgürlüğünü düzenleyen 10. maddesine göre, “Herkes
ifade özgürlüğüne sahiptir. Bu hak düşünce özgürlüğü ile kamu otoritelerinin
müdahalesi ve ülke sınırları söz konusu olmaksızın haber veya fikir almak ve
vermek özgürlüğünü de içerir. Bu madde, devletlerin radyo, televizyon ve sinema
işletmelerini bir izin rejimine bağlı tutmalarına engel değildir”.
2.5.2.
BASIN ÖZGÜRLÜĞÜNÜN SINIRLARI
Toplum hayatında
temel hak ve hürriyetlerin sınırlanması kaçınılmazdır.
Demokratik
toplumlarda da bir temel hak ve özgürlüğün sınırlandırılması kabul edilebilir
görülmüştür. Çünkü devletin ve toplumun var olabilmesini ve devamlılığını
sağlamak için hürriyetleri sınırlamak kaçınılmaz bir zorunluluk teşkil eder.
Hiçbir zaman, hiçbir
toplumda sınırsız özgürlük diye bir şey olamayacağı, sınırsız özgürlüğün anarşi
doğuracağı ve sonuçta özgürlükleri yok edeceği çok fazla açıklama
gerektirmeyecek bir gerçektir.
İnsan hakları
düşüncesinin en önemli çıkmazlarından biri olarak ortaya çıkan bu sorun,
günümüzde özgürlüklerle düzen arasında bir denge kurularak çözülmeye
çalışılmaktadır.
Bireysel özgürlükleri
korumak adında, Gazetecik etik ilkelerinde de belirtilen hallerde haber yapma
ya belli sınırlamalar getirilmiştir.
İfade özgürlüğü bir
toplumda korunması gereken tek değer değildir. Bu nedenle bu özgürlüğün
toplumun huzuru, asayiş ve ulusal güvenlik gibi değerlerle çatışması hâlinde
bir uzlaşmanın sağlanması gerekir.
Bu uzlaşmanın
sağlanması ve ulusal güvenliğin korunması amacıyla Birleşmiş Milletler Medenî
ve Siyasî Haklara İlişkin Uluslararası Sözleşme ve AİHS gibi önemli
uluslararası sözleşmelerde ulusal güvenlik, ifade özgürlüğünü ve dolayısıyla
basın özgürlüğünü sınırlandıran bir neden olarak düzenlenmiştir.
Gerek 1982
Anayasasının 28. maddesi, gerek AİHS’nin 10. maddesi, gerekse AİHM ve Amerika
Yüksek Mahkemesinin vermiş olduğu kararlar dikkate alındığında basın
özgürlüğünün sınırları “başkalarının
şöhret ve haklarının
korunması”, “devletin ve toplumun korunması”, “ahlâkın korunması”
olmak üzere üç kategori altında toplanabilir.
Basın özgürlüğünün
ulusal güvenlik nedeniyle sınırlandırılması devletin ve toplumun korunması
kategorisi içerisindedir.
KAYNAKÇ
AARSLAN, Zühtü, Anayasa Teorisi, 2. Basım, Seçkin Yayınları, 2008, Ankara.
BEYDOĞAN, T. Ayhan, Türk Hukukunda Siyasî İfade Hürriyeti, Liberal Düşünce
Topluluğu Yayınları, Ankara, 2003.
ÇANKAYA, Özden- BATUR YAMANER, Melike, Kitle
İletişim Özgürlüğü, Turhan Kitabevi Yayınları, Ankara, 2006.
ÇEÇEN, Anıl, İnsan Hakları, Genişletilmiş 3. Basım, Savaş Yayınevi, Ankara,
2000.
ERDOĞAN, Mustafa, İfade Özgürlüğü ve Sınırları, İletişim Yayınları,
İstanbul, 2007.
DÖNMEZER, Sulhi, Basın ve Hukuku, 4. Basım, İstanbul Üniversitesi Yayınları
No: 2213, İstanbul, 1976.
GÖZLER, Kemal, Türk Anayasa Hukuku Dersleri, Genişletilmiş 4. Basım, Ekin
Kitabevi Yayınları, Bursa, 2007.
SALİHPAŞAOĞLU, Yaşar, Türkiye’de Basın Özgürlüğü, Seçkin Yayınları, Ankara,
2007.
SUNAY, Reyhan, Avrupa Sözleşmesinde ve Türk Anayasasında İfade
Hürriyetinin Muhtevası ve Sınırları, LDT Yayınları, Ankara, 2001.
TÜRKÇE SÖZLÜK, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurulu Yayınları,
Ankara, 2010.
Gazeteci Kimdir. - http://www.roportaj.com.tr/roportorun_el_kitabi/goster/id/53/gazeteci-kimdir
Uluslararası Basın Meslek İlkeleri
- http://www.roportaj.com.tr/roportorun_el_kitabi/goster/id/61/uluslararasi-basin
ÇANKAYA - BATUR YAMANER, s. 1.
http://www.echr.coe.int/NR/rdonlyres/D5CC24A7-DC13-4318-B457-5C9014916D7A/0/CONVENTION_ENG_WEB.pdf